Μετά τον β΄ παγκόσμιο πόλεμο, ακούστηκε για πρώτη φορά η λέξη «παγκόσμιο χωριό» από τον Marshall MacLuhan. Η άποψη αυτή έκανε ιδιαίτερη αίσθηση τότε. Στην εποχή μας υπάρχουν δύο αντίθετα φαινόμενα, η ύπαρξη εθνικιστικών κινημάτων και η προσπάθεια οικονομικής ή στρατιωτικής ένωσης διαφόρων κρατών. Πολλοί συγγραφείς μελετούν την ιδέα κάποτε ο πολιτισμός να μην ταυτίζεται με το έθνος αλλά σπάζοντας τα σύνορα να αγκαλιάσει όλη την οικουμένη. Άλλωστε όλοι είμαστε κάτοικοι του πανέμορφου γαλάζιου πλανήτη μας.

Οι άνθρωποι κάθε γωνιάς της Γης με κάθε είδους διασπορά όπως αποικισμούς, εξερευνήσεις και μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα μετέδωσαν τον ιδιαίτερο πολιτισμό τους παντού. Έχει αλλάξει η αντίληψη ότι οι μετανάστες ήταν το περίσσευμα των οικονομικών αναγκών του κράτους της κοινωνίας του.

Οι διαφορές πολιτισμών π.χ. Αφρικής - Εβραίων επαναπροσδιορίζονται έχοντας υπ' όψη μια άλλη αντίληψη της παγκοσμιοποίησης. Στη Δύση δίνεται μεγάλη σημασία στη σχέση πολιτισμός - έθνος. Αυτό προβάλλεται στην ιστορία στις τέχνες και στα μουσεία.

Ο ορισμός «ταυτότητα της διασποράς» έχει απασχολήσει πολλούς επιστήμονες. Παρομοιάζεται σαν μια χαμένη περιοχή. Ο Dubois αναφέρει π.χ. ότι ο Αφρικανός της διασποράς έχει «διπλή συνείδηση». Δύο ψυχές, δύο σκέψεις. Οι σχέσεις Εβραίων και Αφρικανών επηρεάστηκαν από το γεγονός ότι το εμπόριο των νέγρων από την Δυτική ιδίως Αφρική προς την Αμερική γινόταν με Εβραϊκά καράβια. Πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι στο μέλλον οι φυλές των Εβραίων και Νέγρων κάποτε θα συγχωνευτούν. Το ζητούμενο είναι η εξάλειψη του ρατσισμού και η σύνδεση όλων των πολιτισμών.

Έχει διαπιστωθεί από τη σύγκριση του πολιτισμού των Εβραίων και των Ελλήνων αφ' ενός και των Εβραίων με τους Αφρικανούς αφ' ετέρου ότι υπάρχουν διαφορές όχι μόνων μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών - λαών αλλά και στους ίδιους λαούς της διασποράς. Η ταυτότητα της διασποράς είναι εκείνη που παράγεται και αναπαράγεται από τους ίδιους τους μετανάστες - αποίκους στις σκέψεις και ιδέες. Έτσι πρέπει η ταυτότητα της διασποράς να αναπτυχθεί με άλλη αντίληψη για τις ιδέες και τα πιστεύω βασισμένα όχι μόνο στο παρελθόν αλλά στο παρόν και στο μέλλον.

Μέσα από τις διαφορετικότητες της διασποράς υπάρχει η δυνατότητα να αναδυθεί μια νέα τέχνη που δεν θα βασίζεται μόνο στην προηγούμενη νοσταλγία του πολιτισμού της. Αυτό έχει επιβεβαιωθεί με την μουσική των Νέγρων που ακούγεται η ίδια στο Κονγκό και στο Μισισιπή. Αξιοπρόσεκτη είναι η ομοιότητα της μουσικής blues, jazz και soul των Αφρικανών - Αμερικανών με τον ήχο της κίνησης και του σφυρίγματος του τραίνου που τους μεταφέρει από Νότια προς Βόρεια. Η κατασκευή των Αμερικανικών σιδηρογραμμών έγινε από Αφρικανούς, Κινέζους, Ιρλανδούς, Ιάπωνες και άλλους μετανάστες. Αυτοί για να ξεπεράσουν τις απάνθρωπες συνθήκες της εργασίας τους τραγουδούσαν. Ο Frederick Dauglass [1] άκουσε στοιχεία αφρικανικών τραγουδιών σε ιρλανδέζικες μπαλάντες.

Η διασπορά έχει κάτι το καινούριο ως τρόπος ζωής και τα μικτογενή σχήματα που αναγκαστικά προκύπτουν παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Το έθνος διασποράς που θα δημιουργηθεί θα προκύψει από τη συμβολή της διαφορετικότητας κάθε λαού από όλες τις ηπείρους. Με το πέρασμα των χρόνων και της αναγκαστικής συμβίωσης μελλοντικά θα αμβλυνθούν οι διαφορές ανάμεσα στα έθνη και τις θρησκείες π.χ. Εβραίοι - Χριστιανοί. Οι ρατσιστικές θεωρίες π.χ. η ναζιστική «περί καθαρότητας του αίματος» θα παραγκωνιστούν από την ανάγκη ειρηνικής και αρμονικής συνύπαρξης όλων των ανθρώπων της διασποράς.

Η πολιτισμική ταυτότητα αναδύθηκε από συγκρούσεις των αποίκων για πολιτικά δικαιώματα με την άρχουσα τάξη των νέων πατρίδων. Οι μετανάστες της Αφρικής είναι παντού, φέρνοντας μαζί τους τον τρόπο ζωής και τις παραδόσεις τους. Γίνεται πλέον κατανοητό ότι ο καθένας μας πρέπει να είναι ο αληθινός του εαυτός κρατώντας τη μοναδικότητά του. Πρέπει όμως να μοιράζεται από κοινού την ιστορία νιώθοντας ότι είμαστε όλοι «μια ανθρωπότητα».

Οι διάφορες ιστορικές μαρτυρίες μπορούν να μετατρέψουν την εμπειρία σε δύναμη. Στην Αμερική μεταναστεύουν από όλο τον κόσμο άνθρωποι με διαφορετική πολιτισμική κουλτούρα προοριζόμενοι συνήθως να κατοικήσουν μόνιμα. Αυτή η φάση - μετανάστευση των κατοίκων είναι σαν κινηματογραφική ταινία που θα μπορούσε να μοιρασθεί με πάρα πολλές άλλες, δημιουργώντας το «τρίτο σινεμά».

Το κείμενο που ακολουθεί προέκυψε από την έρευνα που έγινε για την ελληνική μετανάστευση τον 19ο και 20ο αιώνα, κυρίως από τις κινημα-τογραφικές ταινίες: «Νύφες» του Παντελή Βούλγαρη, «Γάμος αλά Ελληνικά» της Ν. Βαρντάλος και «Αναπαράσταση» του Θ. Αγγελόπουλου.

Οι θεματικές άξονες αντιστοιχούν σε πέντε θεματικές ενότητες της εργασίας:

1. Μετανάστευση
2. • Αιτίες
   • Αποτελέσματα
   • Χρονική εξέλιξη του φαινομένου
3. Ταξίδι
4. • Προετοιμασία αναχώρησης
   • Υπερωκεάνια
   • Η διάρκεια και οι συνθήκες του ταξιδιού
5. Άφιξη
6. • Σταθμοί ελέγχου
   • Αποβίβαση
   • Διασπορά
7. Η ζωή των μεταναστών
8. • Διαβίωση
   • Επαγγέλματα
9. Πολιτιστική κληρονομιά
10. • Ήθη, έθιμα και παραδόσεις

«Δεν υπάρχει ξερότοπος στο Γκραν Κάνιον, στην παγωμένη άσπρη Αλάσκα, στα πυκνά δάση της Βραζιλίας, στα χαμόσπιτα της Αιθιοπίας που δεν θα βρεις Έλληνα. Κάποιο λυγμό του Καζαντζίδη, κολλημένη η φωτογραφία των Ολυμπιακών, αφίσα διαλυμένη από το χρόνο ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ατελείωτα ταξίδια ο Έλληνας ...;. Ταξίδια ανάγκης, ταξίδια ψυχής» λέει ο Παντελής Βούλγαρης [2].

Μετανάστευση

Η μετανάστευση των Ελλήνων ταυτίζεται σχεδόν με την ιστορία του έθνους και της φυλής.

Από τα ομηρικά χρόνια μέσα στις φλέβες των Ελλήνων ήταν το σύνδρομο του Οδυσσέα. Όποια μορφή κι αν είχε η ελληνική μετανάστευση, ένα πράγμα γνώρισε ο ελληνικός λαός, τον ξεριζωμό. Ταιριάζει διαχρονικά ένας στίχος από την Ομήρου Οδύσσεια σε μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη. «Έλεος όμως, σου ζητώ. Εσύ είσαι η πρώτη που απαντώ, έτσι φρικτά βασανισμένος. Άλλον δεν ξέρω στους ανθρώπους που κατοικούν αυτή τη γη κι αυτή την πόλη» [3]. (Συνάντηση Οδυσσέα - Ναυσικάς).

Η μεγάλη έξοδος των χιλιάδων νέων ανδρών που άφηνα τη μικρή και φτωχή Ελλάδα ψάχνοντας ένα καλύτερο αύριο συμβαίνει στα τέλη του 19ου αιώνα. Οι άνθρωποι δεν μεταναστεύουν μόνο για οικονομικούς λόγους (εμφύλιος πόλεμος - πολιτικές διώξεις - οικονομικές κρίσεις). Οι απολύτως φτωχοί δεν μεταναστεύουν - είναι εγκλωβισμένοι στον τόπο τους γιατί 1) η μετακίνηση απαιτεί οικονομικά μέσα, 2) απαιτεί τεχνογνωσία (μέσα διεκπεραίωσης (πρακτορεία, μέσα, χώρα)). Η μεγάλη μάζα των Ελλήνων μεταναστών έχει τώρα τελικό προορισμό υπερπόντιες χώρες: Αμερική, Αφρική και ως ένα βαθμό την Αυστραλία. Ο Ελλαδικός πληθυσμός έχασε μόνο την περίοδο 1896 - 1921 450.000 κατοίκους (πάνω από το 8% του συνολικού πληθυσμού της χώρας). Το ανθρώπινο αυτό δυναμικό ανήκε σε ποσοστό 20% στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό της Ελλάδας (15-4 ετών).

Πολλοί εσωτερικοί και εξωτερικοί παράγοντες ευθύνονται για την πληθυσμιακή αυτή αιμορραγία.

Εσωτερική παράγοντες: η φτώχεια και η μιζέρια των αγροτικών περιοχών, η ανεξέλεγκτη τοκογλυφία, η δυσβάσταχτη οικονομικά θεσμοθετημένη δουλεία της προίκας, η οξύτατη αντιπαράθεση των ελληνικών και των βουλγαρικών ανταρτικών ομάδων, η οθωμανική κυριαρχία σε μεγάλο τμήμα της ελληνικής επικράτειας κ.α.

Εξωτερικοί παράγοντες: η αδυναμία της ελληνικής ναυτιλίας να ανταποκριθεί στην πρόκληση της ατμοπλοΐας, οι κρίσεις του Ανατολικού Ζητήματος, οι πόλεμοι του 1897, 1912 - 1913, 1919 - 1922, ο Εθνικός Διχασμός, τα κύματα των προσφύγων που κατέφθαναν στην Ελλάδα από το 1885 - 1932 από την Ανατολική Ρωμυλία, Θράκη Καύκασο, Κριμαία, Πόντο και κυρίως Μ. Ασία.

Οι εννιά στους δέκα μετανάστες ήταν νέοι άνδρες. Έτσι παρουσιάστηκε οξύτατο πρόβλημα η μεγάλη έλλειψη ελληνίδων γυναικών για γάμο. Οι Αμερικανίδες και οι Αυστραλέζες δεν κάλυπταν αυτή την ανάγκη. Δόθηκε τότε το δικαίωμα να γίνονται προσκλήσεις σε «αρραβωνιαστικιές» με τον όρο ότι όταν αυτές έφταναν στο χώρο προορισμού θα έρχονταν σε γάμο με τον μετανάστη που τις έκανε την πρόσκληση. Μια απλή ανταλλαγή φωτογραφίας, ένα σύντομο γράμμα ήταν αρκετά για τον ξενιτεμένο να καλέσει ένα κορίτσι.

Στις «Νύφες» βλέπουμε επτακόσια κορίτσια από την Ελλάδα, Τουρκία, Ρωσία και Αρμενία να επιβιβάζονται στη Σμύρνη στο υπερωκεάνιο «Κign Alexander» έχοντας δύο πολύτιμα πράγματα μαζί τους: τη φωτογραφία του μελλοντικού τους συζύγου και το νυφικό τους.

Διακρίνουμε καθαρά τη φτώχεια και τη μιζέρια στον τόπο καταγωγής (Σαμοθράκη 1922) της κεντρικής ηρωίδας, της Νίκης. Τα βαριά και μαύρα ρούχα των ανύπαντρων κοριτσιών υποβάλλουν στο θεατή το αίσθημα της ανέχειας και του πένθους. Οι πόλεμοι είχαν αποτέλεσμα την λειψυδρία των περιοχών αυτών. Η προίκα ήταν απαραίτητος και θεμελιακός παράγοντας στην αποκατάσταση των κοριτσιών.

Η οικογένεια επιβάλλει στην Νίκη να δεχθεί να αντικαταστήσει την αδελφή της που μη μπορώντας να προσαρμοσθεί γύρισε άρρωστη στο πατρικό της. Η αποδοχή του καθήκοντος ήταν αδιαπραγμάτευτη. Η ενδεχόμενη άρνηση δεν θα επέφερε μόνο στην ίδια συνέπειες αλλά και σ' όλες τις συγγενικές κοπέλες. Θα αμαυρώνονταν η καλή εικόνα όλης της οικογένειας σε ευρύτερη μορφή. Η Νίκη είναι μια δυναμική ελληνίδα που ξέρει λίγα αγγλικά και είναι ράφτρα. Ο μελλοντικός της σύζυγος είναι κι αυτός ράφτης.

Η κάθε «νύφη» κουβαλάει και μια προσωπική οδυνηρή ιστορία. Η Χαρώ, στενή φίλη της Νίκης στο ταξίδι, ταξιδεύει έχοντας μαζί της εκτός από το νυφικό, την φωτογραφία του συζύγου, το αγαπημένο της λαγούτο και τα γράμματα του αγαπημένου της που βρίσκεται τραυματίας σε στρατιωτικό νοσοκομείο στην Ελλάδα. Η Χαρώ πιέστηκε με σωματική βία (βουρδουλιές στην πλάτη) να παντρευτεί στην εκκλησία εικονικά τον απόντα στον Καναδά σύζυγό της. Ο πατέρας της επέμενε στον γάμο της Χαρώς γιατί έτσι θα μπορούσε να προσκαλέσει τα αδέλφια της στον Καναδά που δεν είχαν αποκατασταθεί οικονομικά.

Οι ορφανές κοπέλες έβρισκαν την μετανάστευση ως μοναδική λύση για τον γάμο τους. Στις «Νύφες» η δ. Καρδάκη είναι συνοδός των κοριτσιών ενός ορφανοτροφείου των Ιωαννίνων με προορισμό τον γάμο τους με συντοπίτες Ηπειρώτες γαμπρούς. Η ίδια δηλώνει ότι κάνει για δέκατη φορά το υπερατλαντικό αυτό ταξίδι για τον ίδιο πάντα σκοπό. Αφήνει να εννοηθεί ότι ξέρει «πολλά» από την όλη αυτή οργάνωση της παράδοσης των «νυφών» στους «γαμπρούς» πέραν του Ατλαντικού.

Μερικές κοπέλες μετανάστευαν μέσω πρακτορείων. Ένας τέτοιος ιδιοκτήτης μεταναστευτικού γραφείου είναι ο 60άρης ζόρικος Γεωργιανός Καραμπουλάτ. Από τις δεκάδες πελάτισσές του προορίζει συνήθως κάποιες ανυπεράσπιστες γυναίκες για «άλλη» απασχόληση - εκπόρνευση. Αυτό αποκαλύπτεται ότι πέντε κοπέλες κατέχουν την ίδια φωτογραφία υποψηφίου γαμπρού. Η 16χρονη Ρωσία Όλγκα πλήρωσε το εισιτήριό της με το πιστοποιητικό παρθενίας της που ζήτησε ο Καραμπουλάτ από τη γιαγιά της. Η Γιελένα μια φοβισμένη Ρωσίδα θυματοποιείται εύκολα και υποτάσσεται στη μοίρα που της επιβάλλει ο Καραμπουλάτ ...;.

Στον «Γάμο αλά Ελληνικά» οι γονείς της ηρωίδας Τούλας μετανάστευσαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο από τη Μύκονο. Τα νησιά αντιμετώπιζαν οξύτατα οικονομικά προβλήματα λόγω της έλλειψης γεωργικού κλήρου. Άλλωστε αργότερα τα νησιά άρχισαν να ασχολούνται με τον επικερδή τουρισμό.

Ο Θ. Αγγελόπουλος στην ταινία «Αναπαράσταση» εστιάζει το βλέμμα του σε μια ξεχασμένη περιοχή (ορεινό χωριό της Ηπείρου) και σχολιάζει το οξύ θέμα των μεταναστών εργατών και της ερήμωσης της υπαίθρου. Ολόκληρα χωριά όπως το αναφερόμενο χωριό ξεκληρίζονται απ' τις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος και ο επακόλουθος εμφύλιος κατάστρεψαν της ιδέα και την πραγματικότητα του ελληνικού χωριού.

Η Ευρώπη από χώρος αποστολής μεταναστών, μετατράπηκε σε χώρο υποδοχής. Η μεταπολεμική ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση επιζητούσε την άμεση λύση προβλημάτων, που δημιουργήθηκαν από την αυξημένη ζήτηση εργασίας, την οποία είχαν προκαλέσει οι ανθρώπινες απώλειες του Β΄ παγκοσμίου πολέμου και η χρόνια χαμηλή υπογεννητικότητα. Οι επείγουσες ανάγκες για την ταχύρυθμη ανασυγκρότηση των κατεστραμμένων οικονομιών των δυτικοευρωπαϊκών χωρών και για την επέκταση της εκβιομηχάνισης του επέβαλλαν την εκμετάλλευση της φτωχής εργατικής δύναμης που πρόσφεραν οι φτωχοί, αγροτικοί κυρίως, πληθυσμοί της Νότιας Ευρώπης και της Μεσογείου.

Το 1961 το 6% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας - και το 18% των μισθωτών - ήταν χωρίς μόνιμη εργασία [4]. Με τη μετανάστευση επιτυγχάνονταν η ελάττωση της κοινωνικής πίεσης που προκαλούσε η αδυναμία της ελληνικής αγοράς να απορροφήσει την υπερπροσφορά εργασίας. Η υπερπροσφορά οφειλόταν στην εσωτερική μετανάστευση λόγω της ασύμφορης γεωργικής απασχόλησης.

Για να υπάρχει οποιαδήποτε μεταναστευτική κίνηση από χώρα αποστολής σε χώρα υποδοχής θα πρέπει να ενεργούν πάνω τους δυο ειδών παράγοντες το μοντέλο έλξης - ώθησης (push - pull): 1) παράγοντες που να τους σπρώχνουν να φύγουν (push) και 2) παράγοντες να έλκουν τους ανθρώπους. Τα εμβάσματα των μεταναστών στους συγγενείς τους αποτελούν μεγάλο μέρος του εθνικού ακαθάριστου προϊόντος. Σε χώρες όπως η Τζαμάικα αποτελούν το 10% του εθνικού ακαθάριστου προϊόντος. Το ποσό του εμβάσματος είναι υψηλότερο οικονομικής βοήθειας που παίρνουν οι χώρες από διεθνείς οργανισμούς.

Ταξίδι

Τα πλοία της ξενιτιάς ήταν μέχρι το 1960 από δεύτερο χέρι σαπιοκάραβα και αργοτάξιδα θέτοντας έτσι την ασφάλεια και την υγεία των επιβατών σε μεγάλους κινδύνους. Υπεράριθμοι επιβάτες στοιβάζονταν μέσα στα πλοία και κοιμούνταν ακόμα και στο κατάστρωμα. Πλοία των 700 θέσεων έβαζαν μέχρι και 1300 ψυχές.

Στις «Νύφες» παρατηρούμε ότι οι 700 της Γ΄ θέσης νύφες θεωρούνται φορτίο και ζούσαν σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Δεν έχουν προσωπικό χώρο. Άλλωστε οι φτωχοί μετανάστες ποτέ δεν είχαν γευτεί ανέσεις. Η αναχώρηση γινόταν σχεδόν σε πανηγυρική ατμόσφαιρα: το πλοίο να σφυρίζει, τα μαντήλια να ανεμίζουν στην αποβάθρα καθώς ανταλλάσσονται οι τελευταίοι χαιρετισμοί. Έπειτα άρχιζαν τα βάσανα ...;

Κραυγαλέα φαίνεται η διαφορά «ζωής εν πλω» ανάμεσα στην Γ ΄ και στη Α ΄ θέση. Στην Γ΄ θέση οι κοπέλες είναι ασφυκτικά περιορισμένες σ' έναν άθλιο χώρο που μοιάζει με αμπάρι αποσκευών, ενώ η χλιδή του χώρου της Α΄ θέσης δημιουργεί την αίσθηση ότι αποκλείεται αυτοί οι εντελώς διαμετρικοί χώροι να βρίσκονται στον ίδιο χώρο. Οι πλούσιοι εκεί διασκεδάζουν από ένα θίασο της Μάριον, Αμερικάνας χορεύτριας. Η Μάριον μετά την επίσκεψή της στις αρχαιότητες της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας με εννέα συνομήλικες πλούσιες μαθήτριές της παρουσιάζει τη χορογραφία «Εννέα Μούσες» για τη δεξίωση της Α΄ θέσης.

Ο Νόρμαν Αμερικανός πολεμικός φωτορεπόρτερ στη Μ. Ασία λόγω του ελληνοτουρκικού πολέμου, χάνει τη δουλειά του και επιστρέφει στη χώρα του. Συγκινείται από τις «νύφες» και κάνει εκατοντάδες πορτρέτα. Αφού παίρνει άδεια από τον καπετάνιο τις φωτογραφίζει με τα νυφικά τους. Η σκοτεινή Γ΄ θέση ντύνεται στα λευκά, «σα χιόνι μέσα στο καλοκαίρι» [5].

«Νύφες στο σκοτεινό αμπάρι».

Ο Νόρμαν και η Νίκη σιγά - σιγά γνωρίζονται και ερωτεύονται. Ο κρυφός έρωτάς τους είναι κόντρα στα «πρέπει» της εποχής. Η Νίκη, η Ελληνίδα μετανάστρια δεν έχει άλλη επιλογή από τον Πρόδρομο. Δεν υπάρχει περίπτωση για δεύτερη φορά η οικογένεια της να αθετήσει την υπόσχεση να δώσει μια νύφη.

Η Χαρώ εγκλωβισμένη ανάμεσα στον έρωτά της και στο γάμο της σε αδιέξοδο και λυτρώνεται με την αυτοκτονία αφού αφήνει τη βέρα και τα γράμματα του αγαπημένου της που της διάβαζε η Νίκη. Παίρνει μαζί της μόνο το λαγούτο της ...;

«Τι ξέρουμε γι' αυτός Νίκη; Τη δουλειά τους και τη διεύθυνσ'η τους μόνο. Πώς θα πέσουμε στο κρεβάτι μ' έναν άγνωστο άντρα, Χάρω;».

Παρατηρούμε έντονα τη διαφορετική στάση τεσσάρων γυναικών - νυφών. Η Νίκη ξέρει γράμματα, ραπτομηχανή (εργάζεται στην Α΄ θέση) και λίγα αγγλικά. Συμμετέχει και στο χορό της δεξίωσης της Α΄ θέσης. Είναι η δυναμική γυναίκα του αύριο που με συναισθηματικό κόστος βέβαια (ανεκπλήρωτος έρωτας με τον Νόρμαν) προχωράει μπροστά δυναμικά. Συγκρούεται άμεσα με τον «προστάτη» ορισμένων Ρωσίδων Καραμπουλάτ.

Η ευαίσθητη και συναισθηματική Χαρώ δεν συμβιβάζεται με την σκληρή πραγματικότητα. Άλλωστε η παρουσία του λαγούτου της οριοθετεί τον ιδιαίτερο ψυχισμό της. Έτσι οδηγείται στην αυτοκτονία.

Η 16χρονη Όλγκα ενώ από τον Καραμπουλάτ οδηγείται στην «εκπόρνευση» επαναστατεί. Ερωτεύεται τον νεαρό ναύτη Νικόλα, ανιψιό του καπετάνιου και φεύγουν μαζί όταν αποβιβάζονται. Ο καπετάνιος αντιδρά έντονα στον έρωτα των δύο νέων. Δεν θέλει να τα «χαλάσει» με τον Καραμπουλάτ. Είναι αντιπροσωπευτικός τύπος της έντονα ανδροκρατούμενης κοινωνίας όπου τέτοιες πρωτοβουλίες ήταν ανεπίτρεπτες.

Η Γιελένα γίνεται άβουλο όργανο του οργανωμένου σχεδίου του Καραμπουλάτ και οδηγείται στην εκπόρνευση. Άλλωστε υπάρχουν γυναίκες που εύκολα θυματοποιούνται.

Στο πρώτο τέταρτο του αιώνα στον τομέα της μετανάστευσης η αναλογία ήταν μία γυναίκα προς είκοσι άνδρες. Με τα νέα μέτρα για την είσοδο των γυναικών η αναλογία μέχρι τα χρόνια του μεσοπολέμου 1930 - 1935 άλλαξε θετικά και είχαμε μια γυναίκα προς τρεις άνδρες [6](feminization of migration - εκθήλυνση της μετανάστευσης).

Οι αριθμοί των μεταναστεύσεων μειώθηκαν δραστικά στο διάστημα 1922 - 1940. Η κάθετη πτώση των ελληνικών μεταναστεύσεων προς τις Η.Π.Α. προκλήθηκε από τους περιορισμούς των αμερικανικών αρχών και συγκεκριμένα από την ψήφιση (1921) του πρώτου νόμου για τις λεγόμενες ποσοστώσεις (Quota Act). Η αλλαγή αυτή της ως τότε «open door» μεταναστευτικής πολιτικής μείωσε τον αριθμό των μεταναστών από τις 28.000 το 1921 σε 100 μόνο στο 1924 [7].

Άφιξη

Το πρώτο που αντίκριζαν που έφταναν με πλοία ήταν το άγαλμα της ελευθερίας στο λιμάνι της Ν. Υόρκης. Το σύμβολο της ελπίδας και της ελευθερίας.

Καθώς το πλοίο αγκυροβολούσε ένας στολίσκος από μικρά πλοία το περικύκλωνε. Οι άνδρες της υπηρεσίας Αλλοδαπών και της Δημόσιας Υγείας αφού περνούσαν γρήγορα από τους χώρους της πρώτης και δεύτερης θέσεως επικέντρωναν την προσοχή τους στους επιβάτες της Γ΄ θέσης.

Οι μετανάστες φορτωμένοι με τις αποσκευές τους κατευθύνονται στις βάρκες της υπηρεσίας Αλλοδαπών για να τους μεταφέρουν στο περίφημο Ellis Island για ιατρικό έλεγχο.

Εξέταση στο Έλις Άιλαντ (Αρχείο Άρη Μαλανδράκη) και Αποβίβαση Ελλήνων και Ιταλών Μεταναστών στη Νέα Υόρκη (ιδιωτική συλλογή).

Οι νέες γυναίκες «νύφες» μ' ένα βαρύ φορτίο στην ψυχή, με μια φωτογραφία στο χέρι έψαχναν στην αποβάθρα του λιμανιού για τον σύζυγό τους. Εκεί ο Πρόδρομος, ο γαμπρός της Νίκης την περιμένει μαζί με τους άλλους. Συναντήσεις, ευφορία, απογοήτευση, αποχαιρετισμοί. Η Νίκη αποχαιρετάει τον έρωτά της τον Νόρμαν, συναντάει τον σύζυγό της, τον Πρόδρομο ...;. έχοντας άσπρα τα μαλλιά της σ' ένα βράδυ. Σημείο συμβολικό για την ψυχική και συναισθηματική κατάσταση ...;. Απότομη και αναγκαστική ωρίμανση στα ασφυκτικά κοινωνικά πλαίσια.

Η ζωή των μεταναστών

Οι γάμοι αυτοί ήταν συνήθως επιτυχημένοι γιατί υπήρχε αυτοδέσμευση και από τις δύο πλευρές, ένας κοινός στόχος. Η Νίκη και ο Πρόδρομος εργάζονται σε οικογενειακή επιχείρηση (ραπτικών) στο Σικάγο. Στην φαίνεται η ριζική αλλαγή στην εμφάνιση της Νίκης. Μοντέρνα ρούχα, χτένισμα και μακιγιάζ. Το άνετο σπίτι τους δεν έχει καμία σχέση με την σχεδόν τρώγλη της στη Σαμοθράκη. Όταν όμως χορεύει σε μια οικογενειακή γιορτή ποτέ δεν γελάει. Είναι πάντα θλιμμένη.

Οι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν σε μεγάλες πόλεις εργάζονταν ως εργάτες σε εργοστάσια, χαλυβουργεία και ως πλανόδιοι πωλητές φρούτων, γλυκών και λουλουδιών. Ασχολήθηκαν με το στίλβωμα των παπουτσιών. Υπήρχαν ολόκληρες επιχειρήσεις Ελλήνων μεταναστών τόσες πολλές που θεωρούνταν συνώνυμες οι λέξεις «λούστρος» και «έλληνας» στις μεγάλες πόλεις της Β. Αμερικής [8].

Αντίθετα με τους άνδρες, οι ελληνίδες μετανάστριες (παντρεμένες ή ανύπαντρες) δεν εργάζονταν έξω από το σπίτι παρά μόνο στην οικογενειακή επιχείρηση όπως η Νίκη στις «Νύφες» και η Τούλα στο «Γάμος αλά Ελληνικά».

Πολιτιστική κληρονομιά

Ο μετανάστης είναι «οριακός άνθρωπος» γιατί είναι αναγκασμένος να κοινωνικοποιηθεί ανάμεσα σε δύο διαφορετικά και ανταγωνιστικά συστήματα με αποτέλεσμα να έχει εσωτερικές συγκρούσεις. Είναι αναγκασμένος να υιοθετεί και να εκδηλώνει διπλή συμπεριφορά ανάλογα με τις περιστάσεις.

Επειδή ο μετανάστης συνθλίβεται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα ανταγωνιστικά πολιτιστικά μοντέλα ο κοινωνιολόγος Robert Park σημειώνει ότι το οριακό άτομο γίνεται φορέας δημιουργίας και ανανέωσης.

Στην ταινία «Γάμος αλά Ελληνικά» βλέπουμε αυτό το φαινόμενο. Η Τούλα μετανάστρια δεύτερης γενιάς συγκρούεται ανάμεσα στην ανδροκρατούμενη και με έντονα ελληνικά πρότυπα ζωής οικογένειά της και με τον αμερικάνικο τρόπο ζωής - το σήμερα σε σύγκρουση με το χθες.

Το μοναδικό ζητούμενο για την οικογένειά της ήταν ο γάμος με Έλληνα. Ο προορισμός των κοριτσιών των ελλήνων μεταναστών ήταν να παντρευτούν, να αποκτήσουν ελληνόπουλα και να φροντίζουν τον καθένα σ' όλη τη ζωή τους. Τα παιδιά δεν σπούδασαν αλλά εργάζονταν στο εστιατόριο της οικογένειας «Dancing Zorbas». (μολονότι η Τούλα είχε πολύ καλή επίδοση στους υπολογιστές και ο αδελφός της ο Νίκος στη Ζωγραφική). Στο αμερικάνικο σχολείο που πήγαινε η Τούλα είχε πρόβλημα επικοινωνίας και αποδοχής από τις συμμαθήτριές της λόγω διαφορετικής εμφάνισης και διαφορετικών συνηθειών στο φαγητό. Της είχαν δώσει να φάει στο διάλειμμα μουσακά.

Η εξωτερική της εμφάνιση απείχε από το σύγχρονο αμερικάνικο μοντέλο. Ήταν μια εντελώς ξένη με το αμερικάνικο τρόπο νέας γυναίκας.

Το κάθε ελληνικό σπίτι κρύβει μια μικρή Ελλάδα, όχι μόνο ως προς τα ήθη και τα έθιμα αλλά και η ίδια η εσωτερική και εξωτερική διακόσμηση του σπιτιού είναι έντονα ελληνική. Υπάρχουν στο σπίτι της Τούλας αρχαιοελληνικές κολόνες και στο γκαράζ ζωγραφισμένη η ελληνική σημαία.

Για τους Ελληνο-Αμερικανούς η αντίληψη της ισότητας φέρνει πλήγμα στο «ανδρικό γόητρο» και έτσι η έξυπνη και ικανή γυναίκα δε είναι εύκολα αποδεκτή. Η μητέρα λέει στην Τούλα: «ο άνδρας είναι το κεφάλι κι η γυναίκα ο λαιμός. Και αυτή μπορεί να γυρίσει το κεφάλι σ' όποιο σημείο αυτή θέλει» [9]. Οι γονείς για να μετριάσουν αυτές τις συγκρούσεις ωραιοποιούσαν κάθε τι το ελληνικό, έθιμα, πολιτισμός, ιστορία μ' έναν μονότονο τρόπο που κούραζε τα παιδιά τους. Τα παιδιά τους μένουν πίσω λόγω της έλλειψης μοντέλων για μίμηση και πολιτιστικών σημείων αναφοράς.

Έτσι διχάζονται πολιτιστικά και τρέπονται στην κυρίαρχη πολιτιστική νοοτροπία της νέας πατρίδας τους. Άλλωστε τα παιδιά από τη φύση τους έχουν την τάση να εξομοιώνονται συνήθως με το δυνατό και το κυρίαρχο. Δεν έχουν συναισθηματικούς δεσμούς περί της ελληνικότητας των γονιών τους. Πολλές φορές αισθάνονται και κατώτερα από την καταγωγή των γονιών τους.

Έτσι στο «Γάμος αλά Ελληνικά» βλέπουμε την ηρωίδα μας να «επαναστατεί». Σπάει τα δεσμά της οικογενειακής απασχόλησης, πηγαίνει στο κολέγιο και αλλάζει ριζικά την εμφάνισή της. Ερωτεύεται έναν αμερικανό δάσκαλο που ζητούσε μια ξεχωριστή κοπέλα να παντρευτεί. Η πολυπληθής στην ευρύτερη έννοια οικογένειά της αντιδρά έντονα λόγω εθνικότητας, θρησκείας και ιδιαίτερης προτίμησης στο φαγητό. Ο Ίαν είναι καθολικός και χορτοφάγος.

Τελικά ο Ίαν βαπτίζεται ορθόδοξος, γίνεται αποδεκτός και παντρεύονται, ο γάμος τους έχει κραυγαλέα ελληνικό χαρακτήρα, στα προσκλητήρια υπάρχει η ελληνική σημαία.

Το ζευγάρι μετά το γάμο κινείται σε δύο επίπεδα. Η μεν Τούλα θέλει να ξεφύγει από την ασφυκτική παρουσία της θορυβώδους οικογένειάς της και ο Ίαν θέλει να προσεγγίσει την ελληνική κουλτούρα από αγάπη και σεβασμό σ' αυτήν.

Στις Η.Π.Α. υπάρχουν ενενήντα εθνότητες απ' όλον τον κόσμο. Μιλούν διαφορετικές γλώσσες, συγκεντρώνονται σε δικούς τους χώρους, ψυχαγωγούνται και ζούνε με τον δικό τους διαφορετικό τρόπο.

Όλοι όμως πιστεύουν στην ιδέα της Αμερικής, σέβονται και εκτιμούν το δημοκρατικό σύστημα και ακολουθούν σιγά - σιγά τα πολιτιστικά τους πρότυπα και τρόπο ζωής. Η κοινωνιολογία ονομάζει αυτή τη διαδικασία «Ethnic Pot», δηλαδή ένα καζάνι στο οποίο γίνεται η μετάβαση και η ανάμειξη πολιτισμών.

Οι Έλληνες μετανάστες των Η.Π.Α. στην περίοδο του μεσοπολέμου που γεννήθηκαν στο εξωτερικό ενθαρρύνθηκαν να αφομοιωθούν και να γίνουν Αμερικανοί, αποκτώντας και την αμερικανική υπηκοότητα. Οι Έλληνες ανταποκρίθηκαν θετικά σ' αυτή την πολιτική αλλά ο «εξαμερικανισμός» και η απόκτηση της αμερικανικής υπηκοότητας δεν σήμαινε και τη διαγραφή της ελληνικής τους καταγωγής.

Έτσι δημιουργήθηκε η οργάνωση ΑΧΕΠΑ με στόχο την προώθηση του αγνού και αμόλυντου αμερικανισμού των Ελλήνων. Την πολιτική του ΑΧΕΠΑ ανταγωνίστηκε ο ελληνοαμερικανικός Προοδευτικός Σύλλογος - GAPA - που έδινε έμφαση στην ανάγκη διατήρησης της ελληνικής κληρονομιάς. Η Ελληνική Ορθόδοξη Αρχιεπισκοπή έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία των ελληνοαμερικανών σαν πόλος συσπείρωσης.

Ο πατέρας Gus Portokalos λέει στην οικογένεια του Ίαν στη δεξίωση του γάμου « ...; το όνομά μας Πορτοκάλος προέρχεται από την ελληνική λέξη πορτοκάλι. Η κόρη μου παντρεύεται τον Ίαν Μίλερ που προέρχεται από την ελληνική λέξη μήλο. Έτσι εδώ απόψε εμείς έχουμε μήλο και πορτοκάλι. Εμείς όλοι είμαστε διαφορετικοί αλλά στο τέλος όλοι είμαστε φρούτα.»! [10]

Η Τούλα και ο Ίαν αποκτούν μια κόρη που πηγαίνει σε απογευματινό σχολείο να μάθει ελληνικά. Στο σπίτι μιλούν ελληνικά και αγγλικά.

Από το 1960 και μετά εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία της νεοελληνικής Διασποράς εκτεταμένη σε αριθμητικά μεγέθη και σε γεωγραφική έκταση τριτοβάθμια εκπαιδευτική μετανάστευση. (το 1987 καταγράφτηκαν 29.574 φοιτητές του εξωτερικού) [11].

Οι επαναπατρισμοί εξ Αμερικής περιορίστηκαν είτε σε μετανάστες της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς - που δεν κατάφεραν ή δεν θέλησαν να ριζώσουν οριστικά είτε στους παραδοσιακούς επαναπατρισμούς των συνταξιούχων ελληνοαμερικανών. Στις ταινίες «Νύφες» και «Γάμος αλά Ελληνικά» δεν υπάρχει ούτε στη σκέψη να γυρίσουν στην Ελλάδα οι μετανάστες. Αυτό φαίνεται όταν ο Νόρμαν ρωτάει τη Νίκη στις «Νύφες» από που είναι και εκείνη απαντάει: «Από ένα μέρος που δε θα ξαναδώ». Ούτε στο «Γάμος αλά Ελληνικά» υπάρχει διάθεση επαναπατρισμού. Έχουν πλήρη συνείδηση ότι εκεί είναι πλέον η ζωή τους. Στο έργο του Θ. Αγγελόπουλου «Αναπαράσταση» ο σύζυγος γυρίζει βαριά άρρωστος από την Γερμανία. Εδώ έχουμε το συχνό φαινόμενο της ανθυγιεινής εργασίας των μεταναστών (ορυχεία, εργοστάσια) που συνδυαζόμενο με το βαρύ κλίμα της Β. Ευρώπης οδηγούν στον κλονισμό της υγείας των μεταναστών.

Στην «Αναπαράσταση» φαίνεται το ξεκλήρισμα του χωριού όταν από μόνο το χωριό λείπουν 280 άνδρες. Λέει ο Θ. Αγγελόπουλος: «τη δεκαετία του 50 πάνω από 500.000 άνθρωποι πήγανε στη Γερμανία, Αμερική και Αυστραλία ως ανειδίκευτοι εργάτες. Έφυγαν οι άντρες, έμειναν πίσω μόνο γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι. Είναι η αίσθηση πως οι άνθρωποι δεν έχουν πια επαφή με τις ρίζες τους» [12]. Στην ταινία η γυναίκα του μετανάστη σκοτώνει με τον εραστή της τον μετανάστη σύζυγο και τον θάβει στην αυλή της φυτεύοντας κρεμμυδάκια πάνω στον τάφο.

Εδώ η μετανάστευση (πολύχρονη αντρική απουσία) ήταν ένας σημαντικός παράγοντας ώθησης της δημιουργίας από την σύζυγο της παράνομης ερωτικής σχέσης. Αξιοπρόσεκτο είναι το μίσος αυτής της γυναίκας προς τον πεθαμένο μετανάστη άντρα της όταν στη διαπίστωση ότι δεν χωρούσε στο λάκκο πρότεινε να τον κόψουν! Ο εραστής της αντί για απάντηση τη χαστούκισε. Ποιος μπορεί να εξετάσει τις αιτίες που ώθησαν αυτή τη σύζυγο και μητέρα (έχει δυο παιδιά) σαν μια σύγχρονη Κλυταιμνήστρα να διαπράξει ένα τόσο ειδεχθές έγκλημα.

Ο Θ. Αγγελόπουλος εμπνεύστηκε από ένα πραγματικό γεγονός, ένα φόνο ενός μετανάστη - εργάτη από τη γυναίκα του μόλις επέστρεψε. Τα στοιχεία που οδήγησαν τον Αγγελόπουλο σε ένα πιο πολύ εσωτερικό cinema ήταν η πολιτική αστάθεια που ώθησε σε ανθρώπους στην εξορία, προσφυγιά και μετανάστευση. Για τον Αγγελόπουλο δεν έχει σημασία η υπόθεση της λύσης του μυστηρίου του φόνου αλλά η ύπαιθρος που αιμορραγεί από κατοίκους και που «αφήνει τους φτωχούς να γίνουν ένοχοι» (Goethe).

Γυρισμένο απλά και λιτά με ισχυρή αντίθεση μαύρου και άσπρου η «Αναπαράσταση» είναι ένα στοιχειωμένο και οξύ χρονικό της επιδημικής μετανάστευσης των αγροτικών ελληνικών χωριών στο β΄ μισό του 20ου αιώνα.

Η αφήγηση τύπου φιλμ μέσα στο φιλμ ενισχύει τους περιοριστικούς κύκλους της μετανάστευσης και του αφανισμού της παραδοσιακής οικογένειας που συνεχίζει να ταλανίζει την ελληνική ταυτότητα και η ζωή του χωριού. Ο Αγγελόπουλος αντανακλά το σύγχρονο εθνικό τραύμα των πολιτισμικών ξεριζωμάτων της μαζικής εξόδου του πληθυσμού για αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής έξω από την Ελλάδα.

Βιλιογραφία

1. Χασιώτη: Ελληνική Διασπορά
2. Χατζηιωσήφ: Ιστορία της Ελλάδος του 20ου αιώνα
3. Introduction the multiple viewpoint: diasporic visual cultures
4. Στα βήματα του Οδυσσέα. Γιώργος Σταυράκης

Ηλεκτρονικές Διευθύνσεις:

• http://www.ellisisland.com/index.html
• http://www.rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.del/frontpage
• http://www.filmref.com/directors/dirpages/angelopoulos.html
• http://www.musicolog.com/angelopoulostime.asp
• http://www.gfc.gr/6/64/643/64324.html