«Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα»
( Ο Διάβολος στη Ρωσία )


Το σπίτι που ζούσε στην Ρωσσία

Τι συμβαίνει όταν ο Διάβολος αποφασίζει να χώσει την ουρά του στις υποθέσεις της Σοβιετικής Ενωσης; Στο κλασικό αριστούργημα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα ο Διάβολος εμφανίζεται αυτοπροσώπως στη Μόσχα του Μεσοπολέμου. Συνοδεύεται από δύο δαίμονες, ένα γυμνό κορίτσι και μια τεράστια μαύρη γάτα που καπνίζει πούρα, περπατά στα δυο της πόδια και μιλάει σαν άνθρωπος.

Το μυθιστόρημα ξεκινά με τη συνάντηση δύο Μοσχοβιτών με κάποιον καθηγητή από το εξωτερικό σε ένα πάρκο της πόλης. Ο ειρωνικός τίτλος του κεφαλαίου είναι «Μη μιλάτε σε ξένους», όμως οι Μοσχοβίτες, ένας διάσημος ποιητής κι ένας εξίσου διάσημος συγγραφέας και εκδότης λογοτεχνικού περιοδικού διαπράττουν το μοιραίο λάθος· όχι μόνο μιλούν, αλλά και διαφωνούν με τον ξένο για ένα κρίσιμο ερώτημα: Υπήρξε πραγματικά ο Χριστός; Κι από εδώ και πέρα έρχονται τα πάνω κάτω.

Ο Διάβολος δεν μπορεί παρά να είναι Γερμανός (το βιβλίο άλλωστε έχει μότο από τον Φάουστ του Γκαίτε) και να κάνει τις πλέον εξωφρενικές φάρσες. Οπου εμφανίζεται επικρατεί ύστερα από λίγο το απόλυτο χάος και οι πάντες εκδηλώνουν τον χειρότερο εαυτό τους. Οταν φεύγει από τη χώρα, τα άσυλα φρενοβλαβών είναι γεμάτα, πολλοί έχουν δολοφονηθεί, κάθε ιδέα νόμου και τάξης έχει καταστρατηγηθεί και οι φήμες οργιάζουν - μεταξύ άλλων και ότι 2.000 άνθρωποι εθεάθησαν να τρέχουν γυμνοί έξω από ένα θέατρο και να επιστρέφουν στα σπίτια τους με ταξί. Η αστυνομία ισχυρίζεται ότι αυτό οφείλεται στη δράση μιας συμμορίας ικανότατων υπνωτιστών και εγγαστρίμυθων, αλλά η μακρά έρευνα οδηγεί σε πολύ φτωχά αποτελέσματα. Από το γενικό αμόκ δύο πρόσωπα μένουν αλώβητα: ο Μαιτρ, που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην αναζήτηση της αλήθειας, και η Μαργαρίτα, η γυναίκα που αγαπά.

Ο Μπουλγκάκοφ ολοκλήρωσε τη γραφή του αριστουργήματός του το 1938, έναν χρόνο προτού χάσει το φως του και δύο προτού πεθάνει. Το βιβλίο είχε περιπέτειες με τη σοβιετική λογοκρισία, όπως και το άλλο σημαντικό μυθιστόρημα του συγγραφέα, η Λευκή φρουρά. Μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε στη Δύση τη δεκαετία του '60 και παραμένει ένα από τα κλασικά μυθιστορήματα του 20ού αιώνα. Παντομίμα, παρωδία και εξοντωτική σάτιρα, παραβολικός καθρέφτης της σοβιετικής κοινωνίας και άσπλαχνη διακωμώδηση της ιντελιγκέντσιας της εποχής, θυμίζει τις καλύτερες στιγμές άλλοτε του Γκόγκολ και άλλοτε του Λιούις Κάρολ (εκμεταλλεύεται το θέμα της ανοησίας με την ίδια παγερά κωμική σοβαρότητα). Σκοτεινό, τρελό και σπινθηροβόλο το μυθιστόρημα γνώρισε μεγάλες περιπέτειες. Ο Μπουλγκάκοφ είχε μονίμως προβλήματα με τη λογοκρισία - ζήτησε μάλιστα κάποτε από τον Στάλιν να του επιτρέψει να φύγει από τη Σοβιετική Ενωση. Η άδεια δεν του δόθηκε αλλά ο Στάλιν ήρε την απαγόρευση κυκλοφορίας για τη Λευκή φρουρά, τηλεφωνώντας μάλιστα ο ίδιος στον συγγραφέα!

Ο μεγαλοϊδεατισμός, η ανοησία, ο πνευματισμός, η υπερβολή, το γκροτέσκο - αλλά δοσμένο στα όρια του ρεαλισμού, που το κάνει να μοιάζει πιο αληθινό και από την αλήθεια - συνθέτουν το κλίμα σε τούτη τη σκοτεινή όπερα μπούφα που είναι ταυτοχρόνως και μια πινακοθήκη ματαιόδοξων, επηρμένων και ηλιθίων. Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα επηρέασε βαθύτατα τη σατιρική και μη πεζογραφία της μετασταλινικής περιόδου, όμως κανένα άλλο συγγενές ρωσικό μυθιστόρημα που θέλησε να διακωμωδήσει το σύστημα δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί του. Ούτε Η νήσος της Κριμαίας του Αξένοφ ούτε τα Απύθμενα ύψη του Ζινόβιεφ - για να μείνω στα καλύτερα. Σήμερα μάλιστα, παραμένοντας το ίδιο συναρπαστικό, μοιάζει ακόμη πιο επίκαιρο.

ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ |Το Βήμα. Κυριακή 10 Μαρτίου 2002.

Όρνιθες σαν άλογα με μπουρζουάδικα φτερά

ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΑΥΤΗ ΜΕ ΤΟ ΕΨΙΛΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ,
Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ,
ΑΥΤΗ ΠΟΥ ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΑ ΜΕΤΕΤΡΕΨΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΑΛΛΕΣ
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΕ ΠΡΟΒΕΣ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΤΗΣ .
Κι ενώ η Επανάσταση είχε ήδη εδραιωθεί και το ημερολόγιο έδειχνε το έτος 1928, κι ενώ στην πατρίδα της Μεγάλης Επανάστασης όλα έδειχναν πως αλλάζουν καθημερινά, ραγδαία και αναπόφευκτα, στο Ινστιτούτο Ζωολογίας της Μόσχας ο καθηγητής Πέρσικοφ εξακολουθούσε να τραβάει τον ίδιο δρόμο: τον δρόμο της έρευνας που θα του επέτρεπε να αποκαλύψει τα μυστικά της ζωής των αγαπημένων του βατράχων. Με άλλα λόγια, να κάνει κι αυτός τη δική του προσωπική επανάσταση που θα έφερνε τα πάνω κάτω στην επιστήμη της Ζωολογίας. Τι κι αν τα βατράχια τού είχαν στερήσει τη σύζυγό του: «Τα βατραχάκια σου μου προκαλούν μια αφόρητη αίσθηση αηδίας. Θα ήμουν μια ζωή δυστυχισμένη εξαιτίας τους», αυτά έγραφε στο σημείωμα που του άφησε για να του ανακοινώσει πως τον εγκαταλείπει για χάρη του τραγουδιστή της όπερας Ζίμιν το 1913. Τι κι αν η Ιστορία έκανε άλματα γύρω του, αυτός, παγκόσμια κορυφή στον τομέα των αμφιβίων, τα βατράχια του δεν έλεγε να τα εγκαταλείψει από τα μάτια του.

Κι έτσι, μια μέρα παρατηρώντας τη συμπεριφορά των αμφιβίων του και φτιάχνοντας έναν συνδυασμό από κάτοπτρα και μια δέσμη φωτός που ούτε και ο ίδιος κατάλαβε πώς του βγήκε, βρέθηκε μπροστά σε μια κόκκινη αχτίνα: «Σ΄ αυτή, στην αχτίδα, ο καθηγητής διέκρινε εκείνο που ήταν χιλιάδες φορές πιο σημαντικό και ουσιαστικό από την ίδια την αχτίδα... Στην κόκκινη μικρή ζώνη έβραζε η ζωή. Οι ασημένιες αμοιβάδες, αμολώντας τα στραβά ποδαράκια τους, προσπαθούσαν με όλες τους τις δυνάμεις να κατευθυνθούν προς την κόκκινη ζώνη και όταν έφταναν εκεί (με έναν μαγικό, στην κυριολεξία, τρόπο) ζωντάνευαν. Κάποια δύναμη τους έδινε το φύσημα της ζωής».

Χωρίς κανείς να καταλάβει πώς, η είδηση για την ύπαρξη της κόκκινης αχτίδας περνώντας από στόμα σε στόμα έφτασε να βρει τη θέση της σε κάποια από τις σελίδες της «Ισβέστια». Κι ενώ ο καθηγητής της Ζωολογίας συνέχισε να πειραματίζεται με τους βατράχους του, γύρω του ο κόσμος μετονόμασε την κόκκινη αχτίδα του σε «αχτίδα ζωής» και αναγόρευσε τον ίδιο σε ήρωα της νέας επιστήμης. Μια φορά μόνον, λέει ο Μπουλγκάκοφ, βγήκε από το εργαστήριό του για να δώσει μία διάλεξη: «... κοντά στο βήμα, καθόταν σε ένα γυάλινο τραπέζι, βαριανασαίνοντας πάνω σε ένα πιάτο, ένας υγρός βάτραχος μεγέθους γάτας. Στη σκηνή πετούσαν σημειώματα. Μεταξύ αυτών υπήρχαν εφτά ερωτικού περιεχομένου, τα οποία ο Πέρσικοφ έσκισε...». Αντιστάθηκε στις ερωτικές προκλήσεις, όπως αντιστάθηκε και στον πράκτορα της ξένης δύναμης που του πρότεινε να του αγοράσει την «αχτίδα» του.

Σ΄ εκείνον όμως που δεν μπόρεσε να αντισταθεί ήταν στον σύντροφο Ροκκ- κατά τον μεταφραστή, ο Μπουλγκάκοφ παίζει με το όνομα του χαρακτήρα του και τη λέξη ροκ που σημαίνει «μοίρα»- ο οποίος εμφανίστηκε με ένα δημόσιο έγγραφο από το Κρεμλίνο και του ζητούσε να του παραδώσει την αχτίδα του. Θα τη χρησιμοποιούσαν στο πρότυπο σοβχόζ «Η Κόκκινη αχτίδα» για να γεννηθούν κοτόπουλα και να καλύψουν την έλλειψη του συμπαθούς πουλερικού και των αυγών του, που είχε επιφέρει στην Επανάσταση κάποια επιδημία. Η καταστροφή
Και κάπως έτσι οδηγηθήκαμε στην καταστροφή. Διότι τα αυγά που κατέληξαν στο σοβχόζ από τη Γερμανία ήταν αυγά φιδιών και στρουθοκαμήλων- αυτά που είχε παραγγείλει ο Πέρσικοφ για τα πειράματά του, στον οποίον κατέληξαν τα απλά αυγά των πουλερικών που προορίζονταν για τον συνεταιρισμό. Δύο ομιλίες που έγιναν, η μία για την ορνιθοτροφία και η άλλη για τη διεθνή κατάσταση, δεν τους γλίτωσαν από το μπέρδεμα.

Το αποτέλεσμα είναι ότι η γη της Επανάστασης γέμισε με όρνιθες μεγέθους αλόγου με «μπουρζουάδικα γυναικεία φτερά» και έναν ολόκληρο πληθυσμό από απειλητικά ερπετά, τα οποία χρειάστηκαν στρατιωτικές επιχειρήσεις για να εξοντωθούν. Κανείς δεν μπόρεσε ποτέ να ξαναφτιάξει την «κόκκινη αχτίδα», το όνομα του καθηγητή Πέρσικοφ που τον λιντσάρισε το πλήθος ξεχάστηκε, όχι όμως και η μεγάλη καταστροφή του 1928.
Τάκης Θεοδωρόπουλος.ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ στα ΝΕΑ: Σάββατο 12 Ιουλίου 2008.


Ο Μιχαήλ Αφανάσιεβιτς Μπουλγκάκοφ(Михаил Афанасиевич Булгаков),
ένας από τους κορυφαίους σοβιετικούς πεζογράφους και δραματουργούς, γεννήθηκε στο στο Κίεβο το 1891. Σπούδασε και εργάστηκε ένα διάστημα ως γιατρός, αλλά από το 1919 αφιερώθηκε επαγγελματικά στη λογοτεχνία. Η πρώτη του κιόλας συλλογή διηγημάτων «Διαβολιές» προκάλεσε έντονες συζητήσεις στον Τύπο. Το ημιτελές μυθιστόρημά του «Λευκή Φρουρά»(1925-1927)αποτέλεσε τη βάση για το θεατρικό του έργο «Μέρες του Τουρμπίν»που σημείωσε μεγάλη επιτυχία . Στο κέντρο του έργου βρίσκονται προβλήματα που συνδέονται με την τύχη της προεπαναστατικής ρωσικής διανόησης στη νέα σοβιετική πραγματικότητα. Δύο Μαιτρ και η Μαργαρίτα». Το αποτέλεσμα ήταν να πάυσουν να δημοσιεύονται τα βιβλία κωμωδίες του ακόμα ανέβηκαν σε θέατρα της Μόσχας το 1926 και το 1928. Τα τελευταία χρόνια όμως αυτής της δεκαετίας αντιμετώπισε συντριπτική δογματική κριτική στον Τύπο. Δραματικό απόηχό της θα βρει ο αναγνώστης στο μυθιστόρημα «Ο του και ν’απαγορευτούν τα θεατρικά του έργα. Ως το τέλος της ζωής του –πέθανε εξαντλημένος από αρρώστια και τυφλός το 1940 στη Μόσχα-δεν είδε πια να δημοσιεύονται ή ν’ανεβαίνει συο θέατρο κανένα από τα νέα του έργα. Ολόκληρη τη δεκαετία του 1930, πλάι στο βιοπορισμό (εργαζόταν βοηθός σκηνοθέτη στο Θέατρο Τέχνης ), δούλευε και ξαναδούλευε το τελευταίο μυθιστόρημα « Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα», που θεωρείται το αριστούργημά του . Το έργο αυτό δημοσιεύτηκε μόνο μετά από ένα τέταρτο του αιώνα, το 1966-1967 στη Μόσχα, προκαλώντας μεγάλο ενδιαφέρον στη Σοβιετική Ένωση και στο εξωτερικό.Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ είναι σήμερα ένας από τους ρώσους συγγραφείς που διαβάζονται περισσότερο στη χώρα του και στη Δύση .